Ullahammaren 1882

Startside
Presentasjon
Diktsamling
Stadnamn
Fiskebåtar
Ullahammar
Ulla-garden
Ulla-nausta
Vålen
Ulla fyr
Ulla skule
Kulturliv
Næringsliv
Samferdsel
Losar på Ulla
Dialekt

SEGLET   1. Rå (F) rær (PL)   2. Råblokk (F)   3. Rånokk (M)   4. Bras (M)   5. Rakke (M)   6. Rakketrosse (F)   7. Storehandsyfte (N)   8. Litlehandsyfte (N)   9. Hanke (M) hankane (PL) 10. Alka (F) 11. Framskaut (N) 12. Kabbe (M) 13. Syfteband (N) 14. Bakskaut med tvo alkor (blekker) MASTRI 15. Vant (N) vont (PL) 16. Drag (N) 17. Stag (N) 18. Vantnål (F) 19. Urva (F)

TILFARET (REIDE) 20. Styre (N) 21. Styrelykkja (F) m/rennespyta (F) 22. Skrå (F) skrær (PL) 23. Styrehake (M) 24. Styrelås (N) 25. Styrevol (M) 26. Styrevoltunga (F) 27. Krok 28. Bakplitt (M) 29. Bakromstilja (F) 30. Styreromstilja (F) 31. Litlesigletilja (F) 32. Storesigletilja (F) 33. Andromstilja (F) 34. Kjemperomstilja (F) 35. Andovsromstilja (F) 36. Framromstiljene 37. Framplitten

TOFTOR 38. Baktofta (F) 39. Styreromstofta (F) 40. Litlesigletofta (F) 41. Storesigletofta (F) 42. Andromstofta (F) 43. Kjemperomstofta (F) 44. Siglekjerring (F) 45. Varnagle (M) 46. Sigletre (N) 47. Fotstoveplitt.

Historia fortel at omkring år 1630 skjedde det ein stor ting innan fiskerinæringa på Nordre Sunnmøre.  Då fann fiskarbonden Tomas Longva svære fiskerikdommar langt til havs, nærare bestemt ute på Storegga om lag 40 nautiske mil frå land. Det var ikkje skikk og bruk å fare så langt til havs etter fisk.  Og det var ikkje utan fare å våge seg på leiting så langt ut.  Fekk dei lite eller ingenting nærare land, var det ingen ting å gjere med det. Då var det berre å fare heim att. Men Tomas Longva var "nokke fyr seg sjøl" seiest det.  Han gjekk alltid sine eigne vegar både på sjø og land. Ein individualist vil me kalle han i dag.  Derfor heiste han råseglet på åttringsbåten sin og styrde ut og nord på leiting etter fisk han meinte måtte finnast langt der ute ein stad.  For på sjø og land var det uår på denne tid.  Systematisk lodda han seg fram til han kom heilt ut til Eggakanten.  Der traff han dei store fiskerikdommane.  Og det er nettopp desse som har berga Haramsfolket og mange andre over leie økonomiske båredalar gjennom hundreåra seinare. Som ein forstår var det nettopp båten åttringsbåten som bar Tomas så langt til havs og dermed la grunnlaget for Harams-folket si velferd frå denne dag. 


Kva slags båt var åttringsbåten eller åttringen som han berre vart kalla?  Kort sagt var dette ein nokså stor open båt med fem par årar, han hadde eit einaste segl med kort rå i toppen oppheist i mastra som stod om lag midt i båten.  Når seglet ikkje var i bruk, kunne ein med eit enkelt grep løyse vanta og leggje mastra ned.  Særleg var dette aktuelt når ein la bi og fiska for å minke på avdrifta på grunn av vind i ryggen.

Det vart meldt at åttringen kunne ha ei lengd på opptil 22 alner målt etter båtripa.  Han kunne bere opptil 800 til 1000 torsk saman med garnsetninga når siglesteinen var utkasta.  Normalt var det sju mann om bord.  Namnet åttring (dansk ottring) har vorte mistydd ein del i den seinare tid.  Somme ville ha det til at nemninga har samanheng med talet på årar altså åtte årar dvs ein åtte-roing.  Slik er det ikkje.  Som nemnt hadde båten fem åre-par, ti kjeipar og ti årar.  Ved dei to fremste årepara, der båten var breiast, sat det ein mann med kvar si år.  Dei tre bakarste årepara, der båten var smalare, vart handtert av ein mann ved kvart par.  For ikkje å trøyte ut rorskarane, var årane nøye balanserte slik at ikkje kvar år vart for uttung.  Lengda måtte avpassast etter båtbreidda, normalt ville dette seie at den ideelle lengda skulle vere dobbelt så lang der åra var i bruk som båten var brei til (plusslomen) dvs seks tommar i tillegg.

Frå gammal tid vart ikkje båten kalla åttring her, men flatbrennar.  Det hadde kanskje med konstruksjonen å gjere ettersom båten var nokså flatbotna.  Gamle folk sa: ”Eg var ute på flatbrennaren.”  I ein annan samanheng kunne vedkomande seie:  ”Eg var med i ein åttring.”  Kva vil det seie?  Kort sagt vil det seie at nemninga ”å vere med i” ikkje hadde noko med sjølve båttypen å gjere eller med talet på årar å gjere men tydelegvis med eigedomstilhøva og det tradisjonelle luta-systemet.  Det vil seie med det økonomiske driftsgrunnlaget å gjere.  Dette vil med andre ord seie at båten skulle ha ein heil lut.  Var det to bønder om båten, hadde kvar rett på ein halv lut.  Kvar mann ombord skulle ha ein heil lut når han heldt den vegn han skulle.  Ein rorskar, i blant ein kar inne frå fjordane utan vegn vart kalla halvluting.  Slike karar kunne ein ha både to og tre av på båten.  Båteigaren eller eigarane heldt derfor vegn for dei og hadde rett til ein halv lut for dette.  Når ein summerte alle brøkane,  skulle dette totalt svare til åtte heile lutar.  Med andre ord vart dette systemet ein åtte-ring. 

I tillegg til det vanlege båtlaget hende det rett ofte at det var ein åttande person ombord.  Som regel var dette ein unggut på 14-15 år som var med for å lære å hjelpe til.  Han vart kalla to-garnsmann.  Han hadde rett til å ha to garn saman med dei andre sine garn.  Desse garna var alltid merka med ein farga klut på kavelen for å skilje dei frå andre garn.  Fiskane som kom inn i desse garna var to-garnsmannen sin private eigedom.  Dei vart alltid merka med eit snitt over kjaken med kniv for å skilje dei frå annan fisk.  Dette var to-garnsmerke dei kalla.  Når ein kom til lands om kvelden, vart desse fiskane plukka ut og lagde til sides.  Dermed kunne to-garnsmannen forvalte fangsten sin som han sjølv ville, selje, salte, tørke eller gi vekk. 

Siste dagen av torskefiskja førde dei all fisk heim og kasta fangsten i nokolunde like store dungar.  Kvar mann skulle ha like stor fiskedunge til eige bruk.  Men korleis kunne dette gjerast på rettferdigaste måte?  Fiskane kunne vere ulikt store.  Jau, utloddinga av dungane skjedde på den måten at to-garnsmannen eller ein gutunge som kom ned til fjøra der dei hadde delt fangsten blei bedd om å rope ut kven som skulle ha den eller den dungen når høvedsmannen peika på dungane etter tur.  Dette kalla dei for å blinde fisk. 

Fangsten elles i fisketida bar karane opp i nausta i kaser på ryggen.  Dette var ei fletta korg.  Deretter tok kvinnfolka over og spretta og flekte ein for ein i blafrande lampelys eller dei venta til neste dag.  Kårmannen stod som regel for saltinga i fiskelad.  Alt dette kunne vere eit kaldt arbeid vinters dag i trekkfulle naust.  Om våren vaska dei ut all fisken og tørka han på mølane eller på høvelege berg før han vart gjort klar til kjøparen i byen.  Men solbrend fisk var inga god salsvare.  Heimattkomne vart det oppgjer.  Kvar fekk det han hadde rett til etter tradisjonen.  Det vanka vel litt forskott slik at kvar og ein kunne kjøpe det han hadde lyst på til seg og sine.  Borna fekk som regel ei fiskjegåve.  Dette skulle vere ei leike eller rett og slett ein liten trebåt, kanskje med segl.  I eldre tider vart mykje torsk tørka og frakta den lange vegen til Bergen med jekter.  Også i  Haram hadde fiskarbøndene slike jekter ståande på 1700-talet.


Sjølve garnfisket etter torsk gjekk tradisjonelt for seg ute på Landmeen 8-10 kvartmil frå land.  Dette gjekk vanlegvis frå kyndelsmyss (2. februar) til marimess (25. mars) då torsken kom inn for å gyte.  Til denne drifta vart åttringen (flatbrennaren) i vanleg bruk.  Han egna seg godt både til segling og roing og han var relativt lett å setje fram.  Han skulle også stellast og tjørebreiast ein gong for året.  Når fleire båtlag reiste ut om morgonen, låg det liksom i blodet med kappror.  Mang ei ullskjorte var dugleg sveittevåt etter slike strabasar. 

Både åttringen og mange mindre trebåtar var bygde i Bjørkedalen.  Der hadde dei god skog å ta av til bruk for bord, spant og kjeipar.   Lange lister av kjøprett er tekne vare på den dag i dag.  Konstruksjonen og detaljar var nøye tilpassa dei røynsler ein hadde gjort gjennom hundreåra etter praktisk bruk av siglas.  Åttringen var særs lettbygd.  ”Han levde i sjøen”, sa dei.  Dette vil med andre ord seie at han føyde seg etter sjøen og båra til ein viss grad.  Men ein veikskap hadde båten, seiest det, at når han var tunglasta, kunne han knekke tvers av på midten når dei reid på store båreryggar.  Men å kollsegle med ein åttring i ballast, var nærast utenkjeleg sjølv i storstorm heittest det når ein hadde dugeleg og passeleg mannskap ombord.  Då sat kvar med sitt. 

Kva gjorde høvedsmannen når stormen bles og fårene vart overhengande?  Jau, då gjorde han noko dramatisk.  Han heiste seglet i høgaste topp med eller utan rev i flukt for vinden for å segle sjøen ut.  Sjø som fossa over ripa forut eller over båtsida for å bli skylt ut akter på grunn av framfarten.  Dette var sjømannskunst på sitt beste.  Hans Strøm fortel at Haram prestegjeld var det einaste prestegjeldet i landet det åttringen var i bruk i hans tid.  Storeggfisket var gjengs berre om sommaren i Haram.  Dit siglde eller rodde dei.  Sørmannsneset var ein sikker fiskeplass og er det den dag i dag med Hildrehesten attåt kanten på Haramsmannen, høgste fjellet på Haramsøya, om lag 40 kvartmil av.  Framkomne la dei båten på drift og sat med muinongel og snøret slakka ned mot botnen i djupn på 100 famner.  Straumen bar båten nord-aust mot Egga-kanten.  Etter ei tid var det å ro eller sigle seg på plass att.  Slik kunne dei halde det gåande nokre dagar.  Om veret var til det, la karane seg under storseglet og blunda nokre timar.  Båten låg då oppankra etter Krabben (ankeret).  ”Det er mest som eg kjenner båtsuene mot sida endå,” sa ein gammal mann til meg for mange år sidan.  Han hadde vore med på utror til Storegga og overnatta i den opne båten under seglet.

Det var særleg kvitlonga og kveita som var gjevaste fangsten.  Når høvedsmannen meinte dei hadde fått nok last, var det heimferda som venta.  Med tunglasta båt kunne dette verte ein både slitsam og seig rotur dels mot straumen om det var svartestille.  Så lenge nordavinden stod ved lag, kunne dei trygt halde ut.  Men teikna det til flover eller sørvest, var dei snar til å heise seglet og legge kursen mot land.  Det er fortalt at flatbrennaren ”Svartebekk” gjorde ferda innatt mot Stavneset på yste Haramsøy frå Sørmannsneset på under fire timar.  Då siglde dei Kvitebør som dei kalla.  Ja, det hende at båtar jamvel siglde heile riggen over bord.  Då fekk dei vanskar.  Den 13. august 1885 sprang det opp til ein kraftig floing ute på Storegga. Somme båtar hadde alt mykje fisk om bord og låg tungt i sjøen. Mange kom i vanskar.  Heile 7 båtar vart knuste av tungsjøen og 33 omkom men ingen frå Haram, bortsett frå Johan Haram som hadde slått seg ned på Buholmstranda.  Dei fleste av desse var frå Ålesund.  29 enkjer og 113 farlauste born sat att.  To vart berga;  Peter Gunderson Buholmstrand dreiv omkring i tre døger i ein båt full av sjø.  Til sist dreiv han inn til Vigra. Den andre som berga seg var Petter Svinøy.  Han sat på båtkvelvet i 18 timar før han vart plukka opp av dampbåten ”Herø”.  Historia fortel om mange andre sjøulukker, så som i torskefiskja i 1869 då fem åttringar siglde seg kav opp på Skåkja og Ullaholmen i storstorm og snøkave.  Visstnok 18 omkom då.  22. mars 1870 gjekk 15 menneskeliv tapt på to båtar.  Dei fleste var frå Lepsøy og Fjørtoft.  Mange mange fleire ligg att der ute, men alt i alt tok dei attlevande tapa mest som ei gåve.  Det var so laga, sa dei.  Ingen ting å gjere med det. 


Men utviklinga gjekk sin gang.  Åttringsbåten vart avløyst av andre.  Ingen veit med visse kor lenge han hadde vore i bruk.  Kanskje heilt attende til vikingetida?  Nok om det.  I 1880-90 åra kom møringsbåten.  Dette var også ein åpen båt, men han var mindre flatbotna og han hadde ei heilt anna seglføring.  Etter kvart tok dei til å leggje dekk i desse båtane.  Sidan kom der motor inn.  Andre kosta såkalla dekksbåtar og sett inn motorar med namn som ”Dan”, ”Statt”, ”Gideon”, ”Alfa” eller kva dei heitte alle.  Heilt knirkefritt gjekk dei ikkje desse motorane, særleg i rulling og sjøgang.  Men med dette var ein komen over i den tekniske utviklinga.  Pionerane på det tekniske området lokalt var Nils Finnøy med Finnøy-motoren.  Mange kosta seg ”Finnøy”.  Han virka sikker.  Både før og etter første verdskrigen hadde båtbyggjarane både på Sunnmøre og i Romsdal ei travel tid.  Etter andre verdskrigen kom stålbåtane heilsveiste og etter kvart med alle slags fine navigasjonsgreier.  Verkstadsindustrien fekk ei travel tid og båtane vart berre større og større og finare og finare for fangst og fiske i fjerne farvatn.  Matstellet om bord var ikkje å kjenne att.  Flatbrød og nokre ballar i laupen vart avløyst av heilt andre ting.  Vassdunken og syrekaggen kom på museum.  Mange andre ting hamna også der.  No var det bankane og kredittinstitusjonane som kom meir i sentrum for drifta.  Men utviklinga gav likevel ikkje heilt slepp på tradisjonell forankring.  Den dag i dag heitest det at det skal vere aktive fiskarar som sjølve skal eige og drive fiskebåtane.  Mannskapet vart i mange høve prosentfiskarar.  Men likevel trass alt,  det gamle lutasystemet framleis verkar merkjeleg seigliva.  Grunnlaget for all denne voksteren på sjø og land i Haram og andre kystkommunar kan sporast attende til dei opne farkostane og til flatbrennaren eller åttringsbåten i sær.  Så slik sett står han som eit levande symbol for det gamle Haram og for det nye den dag i dag.  Det var røynsle frå dagleg drift som i røynda skapte åttringen.  Ein båt som fanst berre i Haram frå eldgammal tid.   Seinare fekk han sjølvsagt innpass også i andre bygdelag.  I landssamanheng var åttringsbåten heilt unik.  Dei som styrde båten mellom fluder og fall visste nøye kvar det var trygt å gå.  I storm og mørke kjende dei grunnbrota på lyden.  I klårver hadde dei sine faste siglemed og sine visse garnset.  Dei hadde ingen kompass å støtte seg til i gamal tid.  Heller ikkje til langror ut på Storegga nytta dei kompass men dei nytta blyloddet når det trongdest.  Råka dei ut for mørkeskodde og stille ver som det hende rett som det var, var det ikkje lett å orientere seg.  Men også då visste høvedsmannen råd.  Han kneip ei lus frå håret sitt og la ho på tofta og såg vel etter kva veg ho kraup.  Av røynsle visste han at lusa alltid kraup mot nord.  Då hadde han god peiling på rett lei.  Til andre tider var tungalda retningsgivande for leia fram.  I vår moderne tid er mykje av den gamle observasjonskunsten gått i gløymeboka.  Men enno finst her både trerongar og seksringar att, gamle segl og store naust.  Ikkje minst ute på Ulla.  Alt dette er og var ein vesentleg del av vår kystkultur, ein kultur som blant somme unge i dag er i ferd med å få sin renessanse i form av studium og oppattleving av tradisjonar som knyter seg til det sosiale livet rundt båtstøene og nausta, til sjøhyre, båtar og vegn, og fisk til mat i ulike variantar.  All denne kulturen har Haramsfolket sitt grunnfjell ved sida av jorda for folk og fe.  Men utan båten, utan åttringsbåten ville folk i Haram om her budde nokon att då ha vore eit fattighus.  Det er nemleg denne som har lagt det økonomiske grunnlaget for eksistensen og utviklinga i våre bygder.  Og utan grislaren, leitaren og pioneren Tomas Longva si galmannsferd ut til Storegga i si tid hadde det vorte sveltihel for mange.  Ettertida er kulturberarane stor takk skuldig for framvoksteren av sjølve grunnlaget  for den velferd som pregar livet på både øyane og fastlandet i dag.  Flatbrennarbåten vart og i vesentleg grad ryggrada i Sunnmøre si økonomiske historie seinare.  Som han syng diktaren: 



Framfor har eg skrive ein del om åttringen og det han stod for.  Men det merkjelege er at det finst ikkje att ein einaste åttring i original korkje i Haram eller på heile Sunnmøre.  Trass i det faktum at båten var vanleg i lange tider.  Det næraste ein kjem ein original åttring er den som står vekkgøymd ved Ålesund museum.  Den er visstnok frå Borgund.  Den som står i båthallen ved Sunnmøre museum er eit nybygg frå etterkrigstida.  Ein grunn til dette tapet heng truleg saman med nyttebegrepet.  Dette vil seie at når det vart kosta ny båt, ikkje minst rundt hundreårsskiftet, vart den gamle lema sund og bordgangane flakte ut og lagde opp på ymse naustveggar.  Då kom dei godt samanklinka bordgangane til nytte.  Dei var godt innsmurde med tjøre og ville såleis kunne motstå ver og vind og væte i lang tid.  Enno den dag i dag finst her naustveggar kledde med breie åttringsbord.  Eit par slike bordkledde naust finst på yste Haram.  Båtkyndige folk frå Bjørkedalen har sett på dette og konstatert at kledningane stammar frå minst ein åttring.  Ting i sol og måne tyder på at her har ein med ein gjengangar av sjølvaste ”Svartebekk” å gjere. Eitt av sneborda måler 18-19 tommar i breidd.  På innsida kan ein måle seg til breidda på spanta og avstand og storleik på naglehola.  Med andre ord har desse bordgangane klart tidens tann i over 100 år.   Bjørkedølane har foreslått at ein i denne omgang strekkjer duk opp etter veggane og tusjteiknar åttringsreane som er att for eit nærare studium.  Ein del av dei gamle båtsidene verkar no så medtekne av elde og fukt at dei er modne for utskifting kor som er.  Men for fagfolk er dei framleis ideelle til mal for ein rekonstruksjon av båten under kyndig leiing.  Gjerne i form av eit særskilt båtbyggarkurs for interessert ungdom.  Det offentlege gir tilskot til så mangt.  Så kvifor ikkje dette.